محیط زیست در ایران کنونی چه جایگاهی دارد؟

حال با وجود ارتباط مستقیم میان مسائل زیست ‏محیطی و منافع اقتصادی و سیاسی، چگونه می‏توان به بهبود محیط زیست ایران امیدوار بود؟ تصویر کنونی وضعیت محیط زیست ایران چگونه است؟ و محیط زیست ایران در گذشته چگونه بوده؟
توضیحات بیشتر از دکتر جلال ایجادی، استاد دانشگاه و عضو حزب سبزها در فرانسه:

تصویری که می‏خواهم توضیح بدهم، در یک کلام غم ‏انگیز و دردناک است. به این معنا که شما اگر به چند جنبه از وضعیت زیست‏ محیطی در ایران به شکل خیلی کوتاه نظر بیاندازید، واقعیت امر این است که بسیار بسیار وضع بدی است.
مثال یک؛ وضعیت دریاچه‏ ها و تالاب‏ ها در ایران و وضعیت جنگل‏ها و کاهش سطح جنگل‏ها، وضعیت نابسامانی است. تخریب زمینه‏ ی پارک‏ های ملی، آلودگی هوا در بخش مهمی از شهرهای ایران، فاضلاب‏های خانگی و فاضلاب‏های صنعتی و پساب‏هایی که مسموم هستند و وارد محیط زیست، محیط آب‏ها و دریاچه‏ ها می‏شوند، مجموعه‏ ی خودروها و از جمله اتوبوس‏هایی که در تهران و شهرهای دیگر هستند و گازهای سمی و نابسامان ایجاد می‏کنند، مجموعاً وضعیتی را تولید می‏کنند که بسیار بسیار، هم از نظر اقتصادی، هم از نظر اجتماعی و هم از نظر جانی خطرناک است.
ما متأسفانه با شرایطی مواجه هستیم که بیش از پیش، این ویران‏گری‏ها افزایش پیدا می‏کند. به ‏خصوص این‏که از نظر من، مجموعه‏ ی دستگاه‏های دولتی، از پارلمان گرفته تا سازمان‏ها و نهادهای دولتی، وزارت‏خانه‏ ها و کارخانه‏ های دولتی متأسفانه به نوبه‏ ی خود در این ویرانگری شرکت می‏کنند.
بنابراین امروز مسئله‏ ی محیط زیست در ایران، به شکل بسیار بسیار خطرناکی واقعیت دارد و اگر چنان‏چه برای محدود کردن این مجموعه ‏ی امکانات و عوامل تخریب اقدامی نشود، شرایط ایران بسیار بد خواهد بود.
امروز در چهارچوب مناسبات بین‏ المللی و در طبقه ‏بندی‏ ای که از کشورهای گوناگون کرده ‏اند، ایران یکی از نازل‏ترین طبقات و مرتبه‏ بندی‏ها را به خود اختصاص داده است که در سطح جهان به این معنا است که ایران یکی از کشورهایی است که به شکل بسیار گسترده‏ای در جهت تخریب محیط زیست اقدام می‏کند و حتی سازمان‏های بین‏ المللی و سازمان ملل هم نسبت به این امر آگاه‏اند، ولی متأسفانه حکومت‏گران در ایران نسبت به این امر توجهی ندارند.

آقای دکتر ایجادی، در ارتباط با وضعیت کنونی محیط زیست ایران صحبت کردیم. وضعیت محیط زیست ایران قبل از انقلاب چطور بوده؟ آیا در آن زمان هم کاستی‏هایی وجود داشته؟ در آن زمان، وضعیت محیط زیست ایران چگونه بوده؟

من فکر می‏کنم در دوران گذشته برخورد با مسائل محیط زیستی به شکل مناسب‏تری صورت می‏گرفت. خاطرمان باشد که یکی از کنفرانس‏های اساسی و کنوانسیون‏های اساسی‏ ای که در جهان در ارتباط با مناطق مرطوب و دریاچه ‏ها و رودها وجود دارد، "کنوانسیون رامسر" است و این کنوانسیون بین ‏المللی در دوران گذشته برگزار شد و مورد امضا قرار گرفت.
در چارچوب این کنفرانس بود که یک سلسله از مراکز و مناطق زیست ‏محیطی ایران، از جمله ۲۲ تالاب و یا دریاچه‏ هایی مانند دریاچه ی ارومیه و… زیر پوشش این قرارداد بین ‏المللی قرار گرفت. این زیر پوشش قرار گرفتن تعهدی است در جامعه‏ی بین‏ المللی و چه بسا امکان این وجود دارد که یک کشور بتواند برای پروژه‏هایی جهت بهبود بخشیدن به وضعیت محیط زیستی از امکانات مالی بین‏ المللی نیز استفاده ببرد.
حال آن‏که در همین مورد، در تمام زمینه‏ هایی که به کنوانسیون رامسر و تعهد کشور ایران نسبت به آن مربوط می‏شود، متأسفانه عقب ‏نشینی صورت می‏گیرد و این عقب‏ نشینی‏ها به این ترتیب است که به فرض دریاچه ‏ی اورومیه به این شکل مورد ویران‏گری قرار می‏گیرد و یا تالاب‏های گسترده‏ای هستند که مورد ضربت قرار گرفته ‏اند و این بیان عقب ‏نشینی دوران کنونی نسبت به دوران گذشته است.
یک مثال دیگر؛ اگر توجه کنیم در دوران گذشته پهنه‏ ی مجموعه‏ ی جنگل‏های ایران حدود ۱۸ میلیون هکتار ارزیابی شده‏ اند. در صورتی‏که وقتی حدود چند سال پیش که سازمان خواروبار و کشاورزی سازمان ملل متحد آمار جدیدی را در ارتباط با جنگل‏های ایران اعلام کرد، جنگل‏های ایران از ۱۸ میلیون هکتار به ۱۲ میلیون هکتار رسیده بود. یعنی ما با سرعت گسترده ‏ای در جهت تخریب و محدود کردن جنگل‏های ایران گام برمی‏داریم.

این بیان آن است که باز نسبت به گذشته در این زمینه که مورد خیلی مشخصی است، عقب‏ گرد کرده ‏ایم، به معنای تخریب مجموعه‏ ی امکانات زیست‏ محیطی و مجموعه ‏ی نیروهای طبیعی ‏ای که در خدمت مردم ایران و کشور ایران باید قرار بگیرد، متأسفانه در این جهت داریم حرکت می‏کنیم.
بنابراین در ارتباط با این سئوال شما، کشور ما نسبت به گذشته عقب‏ نشینی کرده. علی‏رغم این‏که ذهنیت جهانی، علی‏رغم این‏که جامعه ‏ی بین‏ الملل و سازمان‏هایی مثل سازمان ملل پیوسته خواستار حرکت در جهت حفظ محیط زیست هستند و تلاش گسترده‏ای کرده ‏اند و امروز ذهنیت بشریت، بیش از گذشته آگاهی یافته که این امر، امر خطیری است و ما باید در این جهت حرکت کنیم. اما متأسفانه در مورد ایران آن‏چه به وقوع می ‏پیوندند، بر خلاف مجموعه ‏ی این تلاش‏هایی است که در سطح بین ‏المللی صورت می‏گیرد.

اما آقای دکتر ایجادی، در ایران کنونی مسئله‏ ی محیط زیست و حفاظت از محیط زیست چه جایگاهی دارد؛ از دیدگاه سیاسی، از لحاظ اقتصادی و خصوصاً در افکار عمومی مردم؟

من فکر می‏کنم واقعاً نگاه ما به مسئله‏ ی محیط زیست یا زیست‏ بومی، امری بسیار مهم است و نگاه ما باید تحول پیدا کند. شما امروز نمی‏توانید یک اقتصاد سالم را رهدایت کنید، بدون این‏که به مسئله‏ ی زیست محیط توجه بشود.
کارخانجاتی که مرتب پساب‏ ها و گنداب‏های صنعتی خود را به دل جامعه می‏ریزند، در دل طبیعت رها می‏کنند و این‏ها در زنجیره ‏ی مواد غذایی وارد می‏شود و انسان‏ها دست‏خوش مسمومیت می‏شوند و به بیماری‏های مختلفی گرفتار می‏شوند… شما نمی‏توانید به مسئله ‏ی زیست‏ محیط بی‏ توجه بمانید. ضمن این‏که باید به زیست محیط به عنوان عاملی که در داخل خود اقتصاد و صنعت ایران باید جایگاه اساسی داشته باشد، نگاه کنیم.
در زمینه ‏ی کشاورزی هم به همین ترتیب. اگر مسئله این است که تمام مواد سمی و مواد شیمیایی را در دل این خاک و در دل مجموعه‏ ی خواروبار و تولیدات بریزیم، این به زیان محیط زیست و به زیان محیط انسانی و نباتات و… است. بنابراین جایگاه محیط زیست را باید مسئله ‏ای اساسی در اقتصاد ایران و یا هر اقتصاد دیگری تلقی کرد.
دوم، مسئله‏ ی محیط زیست در ارتباط با امر سیاست؛ سیاست درست آن سیاستی خواهد بود که مسئله‏ ی محیط زیست را در قلب خودش و در مرکز اصلی توجه خودش قرار بدهد.
شما اگر زمانی که می‏خواهید کشوری را هدایت و مدیریت کنید، نسبت به ساختمان صنعتی آن، نسبت به فاضلاب‏ها، سیاست‏های شهری، مجموعه‏‏ ی خودروهایی که گازهای مسموم تولید می‏کنند و نسبت به سلامت انسان‏ها، بی ‏توجه باشید، سیاست شما چیزی جز سیاست ولنگاری نخواهد بود و این سیاست توجه ندارد که این امر بنیاد یک جامعه را مورد توجه قرار می‏دهد.
اگر ما سیاستی داشته باشیم که فقط بخواهیم تولید کنیم، باید توجه داشته باشیم که این تولید بر پایه ‏ی اقتصاد پایدار باید باشد. یعنی اقتصادی که در مقابل مجموعه‏ ی خطرهای زیست‏ محیطی می‏ ایستد و آن‏ها را پاک‏سازی می‏کند. آن سیاستی درست است که توجه لازم را به امر زیست محیط داشته باشد و در امر فرهنگ جامعه، آموزش‏ها در جامعه و بردن یک دانش گسترده در سطح جامعه تلاش کند.
متأسفانه به نظر من، سیاست‏مداران حاکم بر ایران به هیچ وجه نسبت به این امر توجهی ندارند و خراب‏کاری‏هایی که در ایران در زمینه ی مسائل گوناگون محیط زیستی صورت می‏گیرد، توسط همین مدیران، توسط همین سیاست‏مداران اوج پیدا کرده و افزایش پیدا می‏کند.
در ارتباط با بخش اپوزیسیون ایران هم آن‏چنان‏که باید و شاید، این آگاهی متأسفانه وجود ندارد و فکر می‏کنند ما با مدل‏های صنعتی گذشته، از نوع سوسیالیستی‏ اش گرفته تا نوع نئولیبرالی، می‏توانیم به سمت یک اقتصاد صحیح و درست حرکت کنیم. در صورتی‏که بینش ما نسبت به کل این امور باید تغییر پیدا کند. اما ذهنیت اپوزیسیون ایران، چه در داخل و چه در خارج، متأسفانه آن‏چنان که باید و شاید تحول نپذیرفته.
امروز باید در بدنه‏ ی جامعه‏ ایران، در بین شهروندان، جوانان، دانشجویان و روشنفکران ایران، باید کار بسیار بسیار گسترده ‏ای در دستور قرار بگیرد و این فکر را در دل جامعه و در بین اقشار گوناگون ببرند که امر زیست ‏محیطی یک امر مرکزی در ایران ما و هرکجای این دنیا است.