سفر به تجدد: دو ترک عثمانی در پاریس و لندن

ثبت خاطرات فرنگ و سیاحت‌نامه‌نویسی را ترکان عثمانی زودتر از ایرانیان قاجاری آغاز کردند. تعداد سفرنامه‌های ترکی که تا امروز به زبان فرانسه ترجمه و منتشر شده بسیار بیشتر از ترجمۀ متون فارسی است. شاید از همه معروف‌تر، سیاحت‌نامۀ بزرگ اولیا چلبی باشد که متعلق به قرن هفدهم است.

کتاب «سفر در مدرنیته: دو ترک در پاریس و لندن در قرن نوزدهم» که به تازگی در فرانسه منتشر شده، شامل دو سفرنامه ‌است: نخست سفرنامۀ پاریس خیرالله افندی و سپس سفرنامۀ یک روزنامه‌نگار گمنام ترک که در سال ١٨۵١ برای تهیۀ گزارش از نخستین نمایشگاه جهانی به لندن رفته است. بخش اصلی کتاب، نوشته‌های خیرالله افندی، دولت‌مرد عثمانی است که در سال ١٨۶٣ در ۴۵ سالگی از استانبول به قصد پاریس به راه می‌افتد. هدف اصلی او ظاهراً دیدن دو پسرش بوده که برای ادامۀ تحصیل در فرانسه به سر می‌برده‌اند.

هدف دیگر او از نوشتن مشاهدات سفر، تهیۀ کتابی است که امروزه به آن راهنمای سفر، یا راهنمای توریستی می‌گویند. او شاید نخستین شهروند ترک باشد که آگاهانه و به قصد کمک و راهنمایی سایر مسافران دست به تدوین کتاب می‌زند. می‌نویسد: «در این زمانه شاهدیم که نادانی و بی‌سوادی از میان ‌می‌رود و کسانی که در خواب جهل بودند بیدار می‌شوند. اما اگر اهل شهر ما، استانبول، بخواهند به بازدید شهرهایی بروند که با کشتی‌ به آنجا رفت و آمد می‌شود و ازشهرهایی بازدید کنند که در آنها محصولات شگفت می‌سازند و انواع هنر و صنعت دارند، نه رسم وآیین مردم آن بلاد را می‌شناسند و نه زبان آنها را بلدند. بدون کتابی به زبان ترکی که یاری‌دهنده باشد، می‌دانم که عاقبت دشواری و هیجان سفر خسته‌شان خواهد کرد»...

در جستجوی راز ترقی اروپاییان
 
ترکیۀ عثمانی در زمانۀ خیرالله افندی، کشور «تنظیمات» است. در آن سال‌ها سلاطین عثمانی تحت تلاش می‌کردند تا به تقلید از اروپاییان در مسیر تجدد گام بردارند و نظام سنتی و فرسودۀ کشور را تغییر دهند.
خیرالله افندی در پاریس محو مظاهر پیشرفت است: خیابان‌هایی که شب‌ها به لطف چراغ گاز نورانی‌اند، ویترین‌های آراسته و شهرسازی پاریس که البته گاه از شلوغی و رفت وآمد کالسکه‌ها سرسام‌آور می‌شود.
او در سفرنامۀ خود وجوه زندگی روزمره و همچنین زیبایی‌ها و آثار تاریخی شهر را وصف می‌کند. او از غذا خوردن در پاریس، میدان اسب‌دوانی، مقبرۀ ناپلئون، تماشاخانه‌ها و خصوصیات فرانسوی‌ها می‌نویسد.
 خیرالله افندی با وسواس قیمت اتاق هتل را در پاریس، بر حسب محله و کیفیت شرح می‌دهد. او خود آپارتمان بزرگی را در خیابان ماتینیون از قرار ماهی هزار فرانک اجاره می‌کند. ماتینیون خیابانی است که امروزه نیز محل کاخ نخست‌وزیری و از گران‌ترین محلاتپاریس است.

اما خبرنگار ترکی که به لندن رفته، بیشتر به نظام سیاسی و اجتماعی توجه دارد. او نیز از ابداعات فنی در شهر لندن شگفت‌زده است. در عین حال نکاتی را می‌بیند که از چشم خیرالله افندی پنهان می‌ماند. روزنامه‌نویس ترک در کنار رود تایمز وسائل و ابزار ماهی‌گیران را به دقت بررسی می‌کند و از تنوع آلات و تجهیزات بسیار گران‌قیمت آنان به حیرت می‌افتد و می‌نویسد «این نوع ماهی‌گیری علمی جداگانه است». او بلافاصله می‌افزاید «اما چند ماهی ریز لاغر به عنوان محصول اینهمه تلاش و دانش تا حدی مسخره به نظر می‌رسد».

خبرنگار ترک در لندن و خیرالله افندی در پاریس، به رغم تفاوت روحیه و نگاه، پرسش‌های مشترکی در ذهن دارند. هر دو مسافر به دنبال کشف معنای تمدن جدید ‌و راز و رمز "پیشرفت" ‌اروپاییان‌اند. این پرسش که اروپاییان چگونه چنین چیزهایی ساخته ‌و چگونه به این حد از "پیشرفت" رسیده‌اند، عیناً در نوشته‌های ایرانیان زمان قاجار نیز دیده می‌شود.

در اندرونی‌ها چه خبر است؟
 
وجه مشترک دیگر میان دو سفرنامه در لابلای خطوط به چشم می‌آید. خیرالله افندی در پاریس و خبرنگار گمنامی که به لندن رفته، کنجکاوی مهارنشدنی و شدیدی به سکس در این دو شهر بزرگ و نسبت به روابط محرمانۀ اروپاییان دارند.
خیرالله افندی نمی‌تواند اشتیاق خود را به بیشتر دانستن در بارۀ هم‌جنس‌گرایی در پاریس پنهان کند. او در کافه‌ها و رستوران‌های پاریس سیر می‌کند و به رفتار آدم‌ها دقیق می‌شود. می‌نویسد: «کسانی که در سالن (رستوران) خدمت می‌کنند مردان جوانی هستند که نگاهی شهوانی به سوی آنها چندان مذموم نیست. البته فرانسویان در مورد رسمی که به "رسم ترکان" شهرت دارد، با تعجب سخن می‌گویند اما گویا در میان فرانسویان هم کسانی اهل این مرام هستند. فراوان مشاهده شده که پسران جوان فرانسوی دور و بر ترکان فینه ‌به‌سر می‌چرخند. بر حسب قوانین فرانسه، همان قدر که رابطۀ جسمی با زنان مجاز است، همانقدر رابطه باجنس دیگر ممنوع شده است».

تفرقۀ سیاسی فرانسویان
 
خبرنگار ترک در لندن، صریح‌تر از خیرالله افندی به دنبال زنان و ظاهر و رفتار آنهاست و اصلاًً فصلی مستقل در باب خانم‌های انگلیسی، آزادی رفتار و نحوۀ لباس پوشیدن آنان نوشته است.
خیرالله افندی نیز سعی می‌کند خلق و خوی فرانسویان را برای هم‌وطنانش شرح دهد و می‌نویسد: «خصوصیت دیگر فرانسویان، دسته‌بندی آنهاست: یکی از جمهوری مطلق و آزادی بی‌حد دفاع می‌کند، دیگری طرفدار کمونیسم و مدافع برادری است، گروهی هم سلطنت‌طلب‌اند که آنها هم در هواداری از خاندان بناپارت یا اورلئان یا بوربن‌ها با هم اختلاف دارند».

افندی در بارۀ پاریسی‌ها می‌نویسد: «آدم‌های بی‌خیال و سبکی هستند. به خارجیان علاقه‌مند و کنجکاوند. زنان‌پاریسی از پول آنان بهره می‌برند و مردان پاریسی از دانش‌شان»...

در منابع فرانسوی اطلاعات زیادی در بارۀ خیرالله افندی یافت نمی‌شود. اما در سایت کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی آمده است که خیرالله افندی سفيرعثمانی در دربار ايران شد و در سال١٨۶۶ میلادی در تهران "بي مقدمه" در گذشت.

 
VOYAGES DANS LA MODERNITÉ : deux Ottomans à Paris et à Londres au XIXe siècle.
Traduit du turc par : Gül METE-YUVA
Collection Sinbad, éd. Acte Sud 2015, 272 pages, 25€